A tenrura fronte a violencia

 

Atopámonos na Praza da Ferrería cando estaba anoitecendo. Falamos durante máis dunha hora na terraza dunha cafetería. Zehra Doğan viña recoller a súa obra, que estivera exposta en dous escenarios da trixésima segunda edición da Bienal de Arte de Pontevedra: as Ruínas de Santo Domingo e o Museo Provincial.

Naceu en Diyarbakir, en 1989, e xunto con outras xornalistas creou Jinha, a primeira axencia kurda de noticias con perspectiva de xénero, pechada polo Goberno en 2016.  O 21 de xullo de 2016 foi arrestada. Acusada de pertencer a unha organización ilegal, foi absolta o 2 de marzo de 2017, pero tivo que pasar dous anos, nove meses e vinte e dous días no cárcere por publicar o debuxo de Nusaybin, unha cidade destruída, e compartir nas redes unha mensaxe dunha nena kurda de dez años.

O artista disidente chinés Ai Weiwei publicou unha carta facendo pública a súa solidariedade con ela, e Banksy instalou un mural en Nova York que amosaba a cara de Zehra Doğan detrás dunha fileira de lápices simbolizando os días que estivo entre reixas.^]​ Recibiu moitos galardóns e as súas obras foron expostas en cidades como Wiesbaden, Basilea, Washington, Brescia, París, Nova York, Londres, Rennes, Angers, Donostia, Pays de Morlaix, Douarnenez e Amed/Diyarbakır.

Acordamos que lle pasara un cuestionario. Velaquí as súas respostas.

Debuxo polo que foi acusada de terrorismo e encarcerada

Que argumentos usaron os turcos para deterte e encarcerarte?
Non había ningunha xustificación real. Eu facía xornalismo; contaba o que acontecía no medio da guerra con debuxos e palabras. Pero o Estado pensou que un debuxo podería ser unha proba. Porque debuxar era outra forma de testemuñar. Acusáronme de “propaganda terrorista”. En realidade, só amosaba o que vía, facía visible a voz silenciada dunha terra. En Turquía, a arte e o xornalismo convértense en delictos cando atravesan os límites do poder.

Que sentiches ao entrar no cárcere e como te adaptaches a esa situación?
Cando entras nun cárcere, o tempo muda de son. O ritmo do exterior detense, e caes nun silencio que se estende entre o corpo e o muro. Mais dentro dese silencio comeza outro tempo: o tempo de pensar. Eu non me acostumei á prisión; transformei o espazo. Debuxar, escribir, ler, compartir... convertéronse nunha forma de supervivencia. O Estado quixo calarme, pero convertín o cárcere nun lugar de pensamento.

Pasar tempo con outras mulleres presas axudouche a manterte forte, non si?
Si. Porque alí a forza non nacía da individualidade, senón da existencia colectiva. As mulleres eramos espellos unhas das outras. Cando unha caía, a voz de outra enchía o baleiro. Cociñar, ler, debater, camiñar en silencio... todo iso eran formas de solidariedade. O cárcere foi creado para illarnos, pero nós inventamos novas formas de estar xuntas.

Podes falarme das prisións de Amed e Mardin onde estiveches?
O cárcere de Amed é xa un concepto na historia do pobo kurdo. Non é unha prisión, senón un laboratorio: o lugar onde a destrución se transforma en resistencia. Dende os anos 80, o cárcere de Amed converteuse nun símbolo da loita pola dignidade dun pobo. Cando entrei, sentín o alento dese tempo. En Mardin, a experiencia foi distinta. Alí estiven con mulleres guerrilleiras, capturadas sen combate, mulleres fortes que soportaran torturas. Delas aprendín que a paciencia pode ser unha forma de acción revolucionaria. Aquel espazo era, de certo, unha escola.

Unha das obras expostas en Pontevedra

Hai organizacións que axudan ou denuncian as mortes por tortura e enfermidades nas prisións?
Si, existen organizacións que traballan constantemente nestes temas. A Comisión de Presos da Asociación de Dereitos Humanos documenta dende hai anos as violacións de dereitos nos cárceres. En Amed e Istambul tamén existen asociacións de familiares de presos que ofrecen apoio psicolóxico e xurídico. Porén, o Estado criminaliza continuamente esas organizacións. En Turquía, a lei converteuse nun instrumento de represión, non de xustiza. As violacións non son accidentais, son estruturais.

Nos teus escritos dis que comer xuntas é importante. Por que?
Comer xuntas non era só alimentarse, era unha práctica de existencia. No cárcere, compartir era unha forma de resistencia e comunicación. Compartir un prato de comida era o xesto máis sinxelo e, ao tempo, o máis profundo de aferrarse á vida. A mesa era un espazo político: mentres o poder quería esfamearnos, nós escollemos saciarnos compartindo.

É chamativo como se animaban unhas ás outras a non deixarse derrotar.
Alí non só nos animabamos: educabámonos mutuamente. Cada día faciamos grupos de lectura. Historia das mulleres, historia kurda, movementos revolucionarios, linguas, filosofía, feminismo… Debatíase todo. O cárcere converteuse nunha universidade subterránea. O coñecemento era unha arma. As mulleres fortaleciámonos a través do pensamento. Aquilo era máis que apoio moral: era unha forma de organización intelectual.

Naz Oke enviouche cartas con espazos en branco onde podías denunciar a persecución ao pobo kurdo, incluso desde o cárcere.
As cartas de Naz eran unha resposta ao sistema que cría que a censura era inviolable. Eses ocos eran as páxinas dun xornal invisible. A palabra, a escritura e o debuxo confluían neses espazos. As cartas convertéronse nunha produción colectiva, nunha linguaxe de solidariedade entre mulleres. Naz non era só unha escritora: era a ponte ética que me conectaba co exterior.

Mural feito por Banksy en Nova York para denunciar a súa detención 

Que estratexia seguías para debuxar sen que os soldados te visen?
Debuxar sen ser vista era unha estratexia para seguir existindo. A arte era un código. Atopabamos formas de chegar ao outro lado, por onde os ollos do poder non podían mirar. Mais non podo falar dos métodos: aínda forman parte dunha memoria viva.

Como conseguiches sacar os debuxos do cárcere?
Non podo falar diso. Aínda hoxe hai persoas dentro que usan métodos semellantes. Hai cousas que non se contan; protéxense. Só podo dicir unha cousa: ningún muro pode deter o camiño dun trazo.

No cárcere deches clases de arte e publicaches un xornal.
No cárcere faciamos un xornal manuscrito, chamado Özgür Gündem Zindan. Cada número pasaba de man en man, memorizábase e reescribíase. Era unha forma de comunicación e tamén unha práctica cultural. Cada muller ensinaba algo do seu campo: historia, lingua, arte, filosofía. Organizarse a través do coñecemento era resistir a censura. Pensar converteuse nun acto público.

“Leva a túa nai e marcha” é unha frase de Recep Tayip Erdoğan (presidente de Turquía). Que significa para vós?
Esa frase resume perfectamente o mecanismo da exclusión estatal: “Aquí non hai lugar para ti.” Pero nós non marchamos. Porque esta terra non é só xeografía, é memoria. Démoslle a volta á frase: non levamos as nosas nais para marchar, levamos as súas historias para quedar.

O papel das mulleres na loita do pobo kurdo e nunha sociedade patriarcal é moi significativo. Que opinas diso?
O movemento de mulleres kurdas non é só unha resistencia política, é unha revolución epistemolóxica. As mulleres non só combateron, tamén transformaron o saber, a ética e as formas de organización. Rexeitar o patriarcado é cuestionar o propio modo de pensar do poder. Por iso as mulleres foron suxeito e teóricas á vez. O feminismo kurdo cambiou o chan filosófico da política.

'Barricada', unha obra que estivo exposta nas ruínas de Santo Domingo

Gültan Kışanak dixo que Sakine era ‘a Rosa Luxemburgo dos kurdos’. Podes falarme de Sakine?
Sakine Cansız foi portadora da conciencia política dunha xeración. Converteu o pensamento organizado nunha forma de vida. Para ela, a loita non era unha cuestión de identidade, senón unha postura ética. Situou a liberdade das mulleres no centro da transformación social. O seu legado chama a pensar en común, non a venerar. É unha memoria viva da insubmisión.

Que opinas dos golpes de estado, da represión e do que aconteceu despois do 15 de xullo de 2016 en Turquía?
En Turquía, o golpe de estado non é un evento militar illado: é o método de autorreprodución do sistema. 1980, 1997, 2016... cambian as datas, non a lóxica. O 15 de xullo foi un conflito interno de poder presentado como ‘estado de excepción’. Non vivimos un posgolpe, vivimos o seu réxime normalizado. A represión nas universidades, os medios silenciados, a arte domesticada... todo iso é o golpe en versión civil.

O pobo kurdo está repartido en varios países e parece que nunca contou coa axuda de ninguén. Estás de acordo?
O pobo kurdo existiu sempre, pero raramente foi recoñecido politicamente. No mapa dos estados-nación somos un espazo en branco. Non recibimos axuda, creamos solidariedades. A forza da nosa loita nace da cooperación interna, non do apoio externo. Somos un pobo sen estado, pero cunha historia propia. A nosa identidade é experiencia: exilio, resistencia, memoria.

O que describes lembra o xenocidio perpetrado polos turcos contra Armenia. Que pensas diso?
Si, porque a República de Turquía construíuse sobre a herdanza da negación. Sen afrontar o xenocidio armenio non é posible escribir unha nova historia. A mesma lóxica aplícase hoxe a outros pobos e identidades. A continuidade do Estado baséase, no seu fondo, en mudar a forma da violencia. Nas miñas obras esa memoria está presente, non como acusación, senón como convite ao recoñecemento. Sen memoria non hai xustiza, e sen xustiza a arte perde sentido.

A artista kurda, diante da 'Barricada' en Pontevedra

Comentaches que o día que saíches do cárcere sentícheste culpable. Por que?
Porque ao cruzar a porta, as que quedaban dentro seguían comigo. A liberdade só ten sentido cando é compartida. Estar fóra mentres as demais seguen presas converteuse nunha carga moral. Por iso, para min, a liberdade non é un privilexio, é unha débeda. Cada obra é unha forma de lembranza.

Tamén estiveches en Iraq? Que pasou alí?
Estiven no Kurdistán do Sur facendo traballos de investigación e xornalismo. Enfrontábame ao risco de detención, pero nunca houbo unha orde oficial. Aquel tempo fíxome comprender o carácter arbitrario das fronteiras e como esas liñas moldean a vida das persoas.

Onde vives agora e como é a túa vida?
Tecnicamente estou en Alemaña con estatuto de asilo, pero non pertenzo a ningún lugar por completo. Móvome dunha cidade a outra, dun país a outro. Vivo nun estado de desenraizamento que xa non é só físico, é filosófico. Como dixo Heidegger, “estar sen fogar” é a condición da modernidade. Eu sigo buscando un lugar onde poida arraigar; quizais esa procura nunca remate.

Como afronta a túa familia todo isto?
A miña familia é a parte máis silenciosa e, ao tempo, máis resistente desta historia. Cando estaba presa, miña nai facía bonecas de trapo para min; non eran símbolos, eran obxectos de resistencia. A miña familia foi castigada comigo, pero tamén creou comigo. A nosa relación deixou de ser só biolóxica: converteuse nun vínculo político, feito de afecto e memoria compartida.

Que sentiches cando o PKK anunciou a súa disolución?
Estas declaracións non deben entenderse como un final, senón como unha transformación. Unha organización pode mudar de forma, pero a loita continúa. A loita kurda pola liberdade xa non está só nas montañas: tamén está nas cidades, na arte, na academia, nas redes. É unha evolución histórica: o combate pasa de ser unha estrutura armada a ser unha conciencia colectiva.

Obra na que denuncia a represión exercida polos turcos

Que opinas das axudas da UE a Turquía, das políticas migratorias e do aumento do racismo?
Os fondos que a Unión Europea entrega a Turquía para ‘controlar’ os fluxos migratorios non son axuda humanitaria: son parte dun mecanismo político de externalización de fronteiras. A UE trasladou as súas fronteiras a Turquía, ás illas gregas, ás costas de Libia. Os campos de refuxiados non se rexen por dereitos humanos, senón por políticas de seguridade. O racismo e a xenofobia non son reaccións sociais, son ideoloxías producidas polo Estado. Europa fala de dereitos humanos mentres nas súas fronteiras medra unha crise de humanidade.

O impacto mundial da túa loita debe ser motivo de orgullo, non si?
Non sinto orgullo, sinto responsabilidade. Se as miñas obras xeraron solidariedade noutros lugares, iso non é unha vitoria persoal, senón a visibilidade dunha memoria colectiva. Non me vexo como representante de nada, só como testemuña dunha historia que non debe repetirse.

2Como valoras a túa participación na Bienal de Pontevedra?
Expor a peza Yorgandan Barikat na Bienal foi unha experiencia tanto estética como política. Permitiume trasladar ao espazo público as miñas reflexións sobre o fogar, o corpo e a resistencia. O público en Galicia viu nesas teas non só a guerra, senón unha linguaxe de resistencia suave. Iso é o que máis me importa: mostrar a estética da tenrura fronte á violencia.

Zehra subliña que a muller xoga un papel decisivo na loita do pobo kurdo

2Que exposicións tes previstas a medio e longo prazo?
Pronto terei unha exposición no Museo de Arte Contemporánea de Termoli. Ademais, levo catro anos traballando no Kurdistán do Sur nun documental sobre as mulleres que cantan nos funerais. Elas levan consigo o ritmo da vida e da morte. É unha investigación longa sobre a voz, o dó e a memoria.

2Se o pobo kurdo fose libre e o patriarcado desaparecese, como sería a túa arte?
Non o sei. Aínda non vivín esa liberdade. Non podo imaxinar a estética dunha experiencia que aínda non coñecemos.

2Queres engadir algo máis?
Grazas pola atención e polo coidado das preguntas. Para min, cada entrevista non é un relato, é un encontro. As palabras non pertencen a unha soa voz: cada pregunta xera un pensamento novo. E sigo crendo que cando as palabras se tocan, as paredes fenden.