Perseidas en Cerdedo

“Le professeur est debout á côte du tableau noir. Il explique la leçon aux élèves. Ils son aasis, ils ecouten et ils regadent”

Nunha xornada de verán, os alumnos están sentados agardando a chegada do mestre. Diante deles atopase una ventá que deixa ver as pólas dunha árbore. A improvisada aula está á dereita da porta principal da vivenda, de dúas plantas. No vestíbulo, a man esquerda, hai un moble de madeira, e en enriba del, un cesto con mazás. Cheira madeira acabada de fregar, cheira a limpeza e a mazás na vivenda de don Paco e dona Lola.

Don Paco camiña entre os pupitres. Por primeira vez, un escoita falar en francés de corrido e con fluidez. Ata entón, bastante tiveran os mestres con aguantar a aqueles rapaces asilvestrados que lle enviaban á escola para que os endereitaran.

Fronte a casa está o río, e daquela a xente bañábase a altura dunha ponte de formigón. Un veraneante de Vigo, co cabelo roxo, mergulla na auga para carrexar pedras, construír un pequeno encoro, e así darlle máis profundidade. De Vigo, e doutros lugares, viñan desde a primavera pescadores que trataban de enganar ás troitas con  culleriñas ou pluma. A miñoca xa non era o único recurso.

A familia Varela-Caballero recén chegada a Cerdedo  (Arredor do ano 1924)

Coa reforma da estrada enterraron a pequena ponte e entubaron o río. Adeus aos baños, aos visitantes e ás troitas. Dicía miña nai que Cerdedo sería outro se no canto de amorear toneladas e máis toneladas de terra fixesen unha ponte, pero ninguén puxo atranco desde o Concello e daquela todos parecían moi satisfeitos.

Don Paco tamén ensinaba latín, matemáticas ou gramática ao redor dunha mesa redonda de madeira, á carón dun ciprés, situada nunha das fachadas laterais da escola da Outra Aldea, ou nun baixo que antes fora un cortello, o unha cociña, no primeiro andar, desde a que os alumnos miraban A Pena. Nela vivía dona Maruja, a súa filla, e don Antonio, o marido dela. Mestres os dous.

Daquela preguntabámonos por que non tiña una escola como os outros mestres. Porque era roxo, escoitamos, porque era comunista, escoitamos tamén. Era cariñoso dixeron os seus alumnos, era un sabio dixeron non poucas veces, sempre en voz baixa. Queda na memoria una imaxe: don Paco le nun libro, ¡paparruchas!, exclama. E fai o xesto de tiralo. Nunca tal cousa viramos nun mestre. Poderíamos estar en 1970. Tivo que pasar moito tempo ata que o entendemos.

O mestre, no ano1914

Dous anos despois, milleiros de obreiros póñense en folga e saen ás rúas de Vigo, un rapaz de Moaña sube ao escenario dun colexio relixioso de Vigo e canta unha canción de Patxi Andión, 'El maestro':

Con el alma en una nube
y el cuerpo como un lamento
viene el problema del pueblo
viene el maestro.
El cura cree que es ateo
y el alcalde comunista
y el cabo jefe de puesto
piensa que es un anarquista.
Le deben 36 meses
del cacareado aumento
y el piensa que no es tan malo
enseñar toreando un sueldo.
En el casino del pueblo
nunca le dieron asiento
por no andar politiqueando
ni ser portavoz del cuento.
Las buenas gentes del pueblo
han escrito al ministerio
y dicen que no está claro
cómo piensa este maestro.
Dicen que lee con los niños
lo que escribió un tal Machado
que anduvo por estos pagos
antes de ser exilado.
Les habla de lo innombrable
y de otras cosas peores
les lee libros de versos
y no les pone orejones.
Al explicar cualquier guerra
siempre se muestra remiso
por explicar claramente
quien venció y fue vencido.
Nunca fue amigo de fiestas
ni asiste a las reuniones
de las damas postulantes

esposas de los patrones.

Por estas y otras razones
al fin triunfó el buen criterio
y al terminar el invierno
lo relevaron del puesto.
Y ahora las buenas gentes
tienen tranquilo el sueño
porque han librado a sus hijos
del peligro de un maestro.
Con el alma en una nube
y el cuerpo como un lamento
se marcha el padre del pueblo
se marcha el maestro.

Imaxe do ano 1978

E a imaxe de don Paco faise presente de novo: alto, delgado, gafas de concha e abrigo. Nunca unha mala palabra, sempre respectuoso nun tempo no que os alumnos eran tratados coma o gando: a letra con sangue entra, era a consigna nun país que organizou cruzadas (antes contra os infieis, agora contra os homosexuais, as lesbianas, os ecoloxistas e un longo etc.) e aborrece a ciencia.

O ditador morre pouco despois, pero non o réxime que instaurou. A exemplar transición resultou ser unha chantaxe: a amnistía, que debería facer xustiza a quen loitaron pola democracia, tamén se aplica aos criminais que arrasaron o país e aos torturadores. Compran o silencio e a impunidade con ameazas e ninguén se acorda dos que quedaron nas cunetas, en tumbas anónimas, morreron no exilio ou foron torturados e represaliados.

A corenta anos de ditadura seguiron trinta de esquecemento para todos eles, e na segunda década do terceiro milenio Capitán Gosende ponse en marcha. O Campo das Laudas nace no ano 2016 a mans deste colectivo. Este proxecto de iniciativa privada agroma como tributo ás persoas que no concello de Cerdedo deron a vida ou comprometeron o seu benestar en prol da democracia e da liberdade.

“O Campo das Laudas, que se irá erixindo pedra a pedra, derroga o interesado esquecemento e rearce unha tendenciosa anomalía, xa que neste territorio, carente de xenerosidade e tolerancia política, non se cumpre a Lei de Memoria Histórica (52/2007)”. É a nosa declaración de principios. Non pedimos axudas a ningunha institución nin tampouco permiso a autoridade ningunha. Somos plenamente soberanos: non desfilamos, camiñamos entre os toxos (enténdase esta frase nun sentido metafórico e tamén real).

En noites de agosto vimos as perseidas voar polo ceo de Corrubedo, na praia do Vilar e tamén desde A Pobra do Caramiñal. Eran uns refachos de luz fugaz, pero o ronsel que deixaron na súa viaxe polo firmamento quedou gravado na retina e está sempre presente. O mesmo acontece co exemplo de don Paco.

Arredor de 1947, pouco despois de recuperar a liberdade

Agora chegamos á conclusión de que se vivise entre os séculos XVII e XVIII, don Paco sería Martín Sarmiento, que teimaba polo ensino apegado á realidade, aos asuntos mundanos e aos espirituais, ao que acontecía lonxe e tamén preto. Ou que formaría parte do grupo de mestres encadrados na Ilustración Libre do Ensino, defendendo a liberdade de cátedra e negándose a axustar as ensinanzas aos dogmas oficiais en materia relixiosa, política ou moral.

Agora vemos a estampa dunha embarcación cruzando o esteiro do Ézaro, cando aínda non contaba coa ponte, na que vai amarrada unha cámara cinematográfica coa que van proxectar unha película. Son os avanzados das Misións Pedagóxicas, que abriron escolas, e bibliotecas, que promoveron milleiros de recitais poéticos, funcións  cinematográficas e representacións teatrais. Tamén aí está don Paco, porque era dos que sabían que a cultura é a panca máis poderosa para loitar contra a inxustiza e as desigualdades sociais.

Como tantos mestres, coñeceu a Escola Normal de Pontevedra como alumno e tamén como preso. Pero nin a condena a cadea perpetua, conmutada por outra de vinte anos de cárcere, fixo cambiar o seu rumbo. Indultado en 1946, pero apartado do ensino seis anos antes, deu clases na cadea de Burgos, onde lle chamaban El Gramático, aos carrilanos que traballaban na construción do camiño de ferro en Lubián (Zamora), e nas minas de Fontao, das que saíu o wolframio que endureceu as aliaxes dos motores de tanques e avións do exército de Hitler nunha España neutral.

“Para aquellos que educaron a los niños con el puño en alto no habrá tierra bastante para enterrarlos”, ameaza o fundador da Lexión, Millán Astray, en Lugo.

Fotografía familiar, arredor de 1947

A paz era medo. Que pasaría pola cabeza de don Paco na longa noite de pedra? Cales serían a súas cavilacións mentres paseaba silandeiro por Cerdedo? O crucifixo e a bandeira a carón nunha parede ven visible. As representacións teatrais, as lecturas en grupo, as cancións, o asomarse a mundos afastados coa axuda do mapa, pescudar nas causas que desencadean os fenómenos naturais ou nas razóns dos feitos históricos son conceptos desterrados das escolas. Soan machaconamente himnos e rezos.

Un filólogo alemán represaliado polo nazismo Victor Klenperer, advertiu de que as palabras poden actuar como doses ínfimas de arsénico: semella que non fan efecto, pero acaban intoxicando o pensamento, que o paso anterior a acción. Escoitamos moitas veces que temos de devolverlle a dignidade ás vítimas do franquismo, e aquí, no Campo das Laudas, non hai que facer tal cousa porque todos aos que honramos ben que amosaron tela co seu exemplo. Habería que darlle a volta á premisa: somos nós os que temos a obriga de reivindicar a súa figura e o seu legado porque é a nosa dignidade a que está en xogo.

Outra vítima de Hitler, Stefan Zweig, escribía en 1936: “Nunca un dereito se gañou para sempre, como tampouco está asegurada a liberdade diante da violencia, que sempre adquire novas formas. Cando xa consideramos a liberdade como un feito cotiá, e non como un don sagrado, da escuridade do mundo xorde un misterioso desexo de violentala. Neses espantosos momentos, nos que a humanidade parece caer na saña sanguinaria da horda e na docilidade escravista do rabaño, sempre haberá un Castiello que se erga contra un Calvino, defendendo a independencia soberana da opinión diante da violencia exercida polo poder.

Don Paco, coa súa familia no Campo das Laudas

“A Guerra Civil encheunos a memoria de foxas e o corazón de baleiros. Foi unha victoria que non trouxo a Paz, por que cómpre rompe-lo silencio, recuperando esa, … á súa voz necesaria de cantos alí a perderon. Eran da Frente Popular, anarquistas, republicanos, comunistas, galeguistas, sindicalistas, socialistas, nacionalistas, ou insubmisos á rebelión. Ou inocentes inculpados polo dedo revirado de delatores vingativos ou arribistas de novo mando… Militantes todos eles dun anceio común que exaltaba a dignidade humana e a dos pobos. Querían dar creto á esperanza, esa que aínda hoxe semella que non chega. Eran bos e xenerosos, defenderon o soño dun mundo mellor e máis feliz. Mais, … espigaron inxustizas, glorificando os abusos, conformando a tiranía para deixar todo oculto, tentando que o tempo borre o que o tempo ó fin descobre. Ninguén a culpa asume. Os herdeiros da victoria van diante e van dicindo ‘que é botar máis leña ó lume’. Mataron, martirizaron, escurecendo as auroras enchendo a terra de sangue, de medo, loito e derrota. Os vencedores procuran impunes pechar as portas para negar a verdade para anular a memoria. Venceron e aínda seguen administrando a victoria aqueles que aínda hoxe queren facer a noite máis longa. Perderon creto e razón pois na mentira se agochan. Mártires son o guieiro e o pobo daralles gloria a tantos que un día soñaron unha Galicia máis nosa. Pioneiros da liberdade ¡serán lembrados con honra! ¡serán lembrados con honra!”.

 Escribiu Mero Iglesias e canta o grupo A Quenlla

 

Seguiremos adiante, aínda que sexa camiñando entre os toxos. Seguiremos escoitando “Le professeur est debout à còte du tableau noir...”. A casa de don Paco e dona Lola cheira a casa limpa e a mazás.

Homenaxe a Francisco Varela Buela (Campo das Laudas, 29 de maio do ano 2022)